थोर विभूती/स्वातंत्र्यसेनानी

बहिणाबाई चौधरी

विसाव्या शतकाच्या आरंभीची मराठी कविता अभ्यासताना आपल्याला बहिणाबाई चौधरी या कवयत्रीला विसरून चालणार नाही. आधुनिक मराठी कवितेच्या प्रांतातील बहुतेक सर्वच कवी विद्वान, व्यासंगी होते. पण बहिणाबाई चौधरी ह्या अशिक्षित होत्या. तरीही त्यांनी रचलेले काव्य वाचल्यावर एखादा जाणता, शिकलेला आणि अनुभव घेतलेला कवी असावा असं वाटतं.

बहिणाबाई चौधरी यांचा जन्म महाराष्ट्रातील जळगावपासून 6 कि. मी. अंतरावरील असोदे (जळगाव) गावातील प्रतिष्ठित महाजन घराण्यात 24 ऑगस्ट 1880 रोजी नागपंचमीच्या दिवशी झाला. हे गाव खान्देशातील जळगावपासून 6 किमी अंतरावर आहे. त्यांच्या आईचे नाव भीमाई होते. त्यांना  घमा, घाना आणि गण नावाचे तीन भाऊ आणि अहिल्या, सीता, तुलसा नावाच्या तीन बहिणी होत्या. बहिणाबाईंचा वयाच्या 13 व्या वर्षी (1893) खंडेराव चौधरी यांचा मुलगा नथुजीशी यांच्याशी विवाह झाला. सासरी एकत्र कुटुंबात बहिणाबाईना सर्वांचा स्नेह लाभला. पण अगदी तरुणपणीच त्यांना वैधव्य आले. सुरुवातीचे एकत्र कुटुंब विभक्त झाल्यावर आणि नव-याच्या मृत्युनंतर बहिणाबाईना अतिशय हलाखीच्या परिस्थितीचा सामना करावा लागला. पण त्याही परिस्थितीत त्यांनी आपली एक कन्या काशी आणि दोन पुत्र ओंकार आणि सोपान यांच्यावर चांगले संस्कार घडवले.

घरातील आणि शेतातील कामे करता करता त्यांना काव्य सुचले आणि ते काव्य मराठी कवितेच्या प्रांगणात अजरामर ठरले. मराठी साहित्यात लोकगीतांची परंपरा फार जुनी आहे. पण त्यातही स्त्रीगीतांची आणि ओव्यांची परंपरा नुसतीच जुनी नाही तर अनुभवांनी समृध्द आहे. एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला स्त्रियांना सामाजिक जीवनात स्थान नव्हतेच. घराची चौकट आणि अगदीच झाले तर शेत अशा दोनच टप्प्यांत स्त्रियांचे जीवन बांधले गेले होते. अशावेळी माहेरची आठवण, सासरच्यांचे वर्तन आणि वाटयाला आलेले इतर अनुभव व्यक्त करण्याकरता स्त्रियांकडे एकच पर्याय उपलब्ध होता. तो होता काव्याचा. वर्षभरातील सणांना एकत्र जमून परस्परांशी साधला जाणारा संवाद हाच काय तो स्त्रियांच्या जीवनातला विरंगुळा होता. हर्ष, खेद, चीड, संताप अशा भावना व्यक्त होण्याचे काव्य हेच माध्यम होते आणि तेच स्त्रियांनी निवडले. त्यामुळेच मराठीला समृध्द अशी स्त्रीगीतांची आणि ओव्यांची परंपरा लाभली. स्त्रीगीतांची मराठीतील परंपरा समृध्द आहे आणि तिच्या अग्रणी आहेत अंगभूत काव्याचं लेणं लाभलेल्या बहिणाबाई चौधरी.

त्यांच्या संपूर्ण जन्मात निरक्षर राहिल्या, म्हणून त्यांनी गायलेल्या कविता शेजाऱ्यांनी लिहिल्या आणि काही कविता नष्टही झाल्या. मराठी असल्याने त्या “लेवा गणबोली” या भाषेत लिहायच्या. त्या अशिक्षित होत्या, पण त्यांच्याकडे काव्यात्मक जीवनाची प्रतिभा होती, ज्यात त्यांचे शेतीचे काम, घरातील कामे, विभक्त झाल्यानंतर मुलीचे आयुष्य हे सर्व आहे. हे सर्व ऐकून त्याचा मुलगा सोपानदेव आणि त्याचा चुलत भाऊ दोघेही जमेल तसे लिहायचे.

बहिणाबाई चौधरी काव्यसंग्रह 

महाराष्ट्रातील कवी सोपानदेव बहिणाबाईंचा मुलगा होता. बहिणाबाईंच्या मृत्यूनंतर सोपानदेव आणि तिचे चुलत भाऊ श्री पितांबर चौधरी या दोघांकडे “बहिणाबाईची गनी” हस्तलिखित स्वरूपात होती. सोपानदेवाने या कविता आपल्या गुरु आचार्यांना दाखवल्या, गुरु म्हणाले की हे सोने आहे! महाराष्ट्रापासून ते लपवणे हा गुन्हा आहे आणि त्या कविता प्रकाशित करण्याचे वचन दिले.

त्यांची कविता गुरुंनी दिलेल्या वचनानुसार 1952 मध्ये प्रकाशित झाली. ‘धरतीच्या अरशमधी सर्गा (स्वर्ग)’ बघणाऱ्या बहिणाबाईंना महाराष्ट्रात नवी ओळख मिळाली. या काव्यसंग्रहात त्यांच्या केवळ 35 कविता प्रकाशित झाल्या. त्या कवितांविषयी कोणतीही शंका न बाळगता, ज्या कविता त्यांनी केवळ सहधर्म पाळून लिहिल्या होत्या त्या त्यांच्याबरोबर संपल्या. या सर्व कविता प्रकाशित करण्यात सोपानदेवचे आचार्य यांचे कार्य मोलाचे होते.

बहिणाबाई चौधरी कवितेचे वैशिष्ट्य 

लेवा गणबोली भाषेतील; जीवनातील सुख -दु:ख सोप्या शब्दात व्यक्त करणे. खान्देशातील असोदे हे बहिणाबाईंचे जन्मस्थान आहे. तिथला परिसर, तिथे बोलली जाणारी भाषा त्याच्या कवितांमधून व्यक्त होते. स्वतः शेती केल्यामुळे, त्याला शेती, जमीन, त्याचे सुख -दु: ख, जीवनाची उन्नती, प्राणी, प्राणी, पक्षी, झाडे आणि वनस्पती, निसर्ग – या सर्व गोष्टींबद्दल आत्मीयता होती, हे आपण त्याच्या काव्यसंग्रहातून मिळवू शकतो. दिसते.

बहिणाबाईच्या कवितांतून आपल्याला निसर्ग भेटतो, नात्या-नात्यांतील परस्परसंबंध जाणवतो, स्त्रीविषयक दृष्टिकोन जाणवतो, उपदेशाचे देशी बोल जाणवतात, सहजसुंदर विनोदाची खोली जाणवते. त्यांच्या कवितांतून गद्य वाक्प्रयोग, बोली भाषेची नाना सुंदर वळणे, बोलीभाषेतील शब्दांचा अचूक वापर आणि सरलता यांचा मिलाफ जाणवतो. त्यांनी लिहिलेल्या कवितांमधून आपण थेट त्या कवितेतील अनुभूतीशीच जाऊन भिडतो. वेडीवाकडी वळणं न घेता येणारी सहजसुंदर अशी बहिणाबाईची कविता आपल्याला शब्दांतून जाणवते.

बहिणाबाईच्या कवितांतून निसर्ग आपल्याला अनेक रुपांनी भेटतो. वारा, पाऊस, शेतीशी निगडीत निसर्गाची कितीतरी रुपं बहिणाबाईच्या कवितांतून भेटतात. बहिणाबाईचे आयुष्य शेती आणि घर अशा दोन टप्प्यांतले असल्यामुळे निसर्गविषयक काव्य करताना त्यातून आपोआपच आपल्याला शेतीशी संबंधित ब-याच घटनांचे चित्रण जाणवते.

म्हणजेच शेतकरी असा आहे की, जेव्हा तो नांगरासह शेतात जातो, तेव्हा त्याच्या पायावर पादत्राणे (चप्पल) नसतात, पण तो पाय कापत राहतो. असे सूक्ष्म निरीक्षण, स्मरणशक्ती, जीवनातील सुख -दु: खांविषयी, जगण्यातून आलेले तत्त्वज्ञान, ही त्यांच्या कवितेची वैशिष्ट्ये आहेत. आला सास, गेला सास, बहिणाबाई चौधरी या मराठी कवयित्री होत्या.

असे शब्द आहेत, जे लोकांची मने जिंकू शकतात. छोट्या, सोप्या शब्दात त्यांनी कोणत्याही मोठ्या पुस्तकाचे आयुष्य वाढवले ​​आहे. बहिणाबाईंच्या कवितांचे भाषांतर ‘फ्रेग्रेन्सेस ऑफ द अर्थ’ या काव्यसंग्रहातून इंग्रजीमध्ये प्रकाशित झाले आहे. अनुवादक ही माधुरी शानभाग आहे.

कवितांचा विषय 

बहिणाबाईंच्या कविता विशेषतः तिच्या मातृभाषेवर अवलंबून आहेत, तिच्या कवितांचा विषय आहे पिहार, जग, शेतीचे साहित्य, तिचे काम इत्यादी कृषी जीवनातील विविध घटना, पोळा, गुढीपाडवा इत्यादी सणांचा समावेश आहे. देव आपल्या जीवनात कसे उपस्थित आहे, सूर्य, वारा, पाणी, आकाश, भगवान श्रीकृष्ण त्यांच्यामध्ये उपस्थित आहेत, अशा प्रकारे ते त्यांच्या कविता मध्ये लिहितात.

अभिप्राय आणि पुनरावलोकन 

बहिणाबाई चौधरी या मराठी साहित्यिक आहेत. ‘जुनाट चमकेलाम आनी नव्यत झलकेलम ऐसे बावनकशी’ ही त्यांची कविता सोन्यासारखी आहे, अशा प्रकारे आचार्य अत्रे यांनी बहिणाबाईंना त्याचा अर्थ दिला आहे.

कविता 

• अहो खोप्यामाधी खोपा
• अरे जागतिक जग
• धरित्रीच्य कुशिमधे
• कंपन न करता
• तुमचे मन वाढवा
• माझी माझी सारसोटी

त्यांच्या कविता विशेषतः माणसाचा जन्म, माणसाचे जीवन आणि त्याचा मृत्यू या विषयावर आधारित आहेत. त्या असेही म्हणते की, माणूस पोट भरण्यासाठी तळमळतो, त्याला अडचणींना कसे सामोरे जावे लागते, हे सर्व त्याने आपल्या कवितेत सांगितले आहे.